กรมกำลังพลทหารบก

 การจัดการกองทัพบก พ.ศ.2491 ในระหว่างสงครามมหาเอเชียบูรพากองทัพไทย ได้รับการระดมพล ขยายกำลังรบตามอัตราในยามสงคราม เพื่อทำการรบป้องกันราชอาณาจักรตามที่ได้รับมอบ ครั้งสงครามสงบลง เหตุการณ์ทางการเมืองเปลี่ยนแปลงไป กองทัพบกจึงได้มีการปรับปรุงการจัดให้เหมาะสมกับสถานการณ์ โดยได้เปลี่ยนแปลงระเบียบการจัดส่วนราชการตามแบบกองทัพบกสหรัฐอเมริกา เริ่มตั้งแต่ พ.ศ.2401 เป็นต้นมา การจัดส่วนราชการณ์ของกองทัพบก ปี พ.ศ.2491 ได้จัดกำลังบรรลุตามอัตรากองทัพบก 91 ซึ่งปรับปรุงแก้ไขมาตามลำดับจากอัตรากองทัพบก 89 และใช้ในเวลาปกติเท่านั้น โดยแบ่งส่วนราชการเป็น 3 ส่วน คือ

การจัดหน่วยงานด้านกำลังพล ก่อน พ.ศ.2491
    ก่อนปี พ.ศ.2491 การจัดหน่วยงานด้านกำลังพลของกองทัพบกได้เคยมีการจัดตั้งมาก่อนแล้ว ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2485 แต่มีรูปแบบการจัดหน่วยที่ไม่ชัดเจน และการปฏิบัติภารกิจก็ไม่กำหนดเฉพาะกิจการด้านกำลังพลเพียงอย่างเดียว โดยหน่วยงานด้านกำลังพล ในปี พ.ศ.2465 มีฐานะเป็นแผนกที่ 1 สังกัดอยู่ในกรมยุทธศาสตร์ทหารบก ดังนี้

    กรมยุทธศาสตร์ทหารบก (พ.ศ.2465) ประกอบด้วยแผนกต่างๆ 5 แผนก การจัดหน่วยงานด้านกำลังพลของกองทัพบก ปี 2491 มีสถานะเป็นหน่วยส่วนกลาง คือ
    แผนกที่ 1 อยู่ในกรมเสนาธิการทหารบก มีหน้าที่เกี่ยวกับการจัดกำลัง การระดมพล การกำหนด อาวุธยุทธสัมภาระ เพื่อใช้ในกองทัพบก ตำแหน่งและบำเหน็จของฝ่ายเสนาธิการ ใช้ชื่อย่อว่า สธ.ทบ.1

    แผนกที่ 2 มีหน้าที่เกี่ยวกับการศึกษา การจัดการคมนาคม การอำนวยการลำเลียงในสนามรบ

    แผนกที่ 3 มีหน้าที่เตรียมแผนอำนวยการยุทธและการประลองยุทธ

    แผนกที่ 4 มีหน้าที่เกี่ยวกับการต่างประเทศ และฑูตทหาร

    แผนกที่ 5 รร.เสนาธิการทหารบก

การจัดหน่วยงานด้านกำลังพลของกองทัพบก ปี 2491
    การจัดหน่วยงานด้านกำลังพลของกองทัพบก ในปี พ.ศ.2491 ถือว่าเป็นการจัดหน่วยงานที่กำหนดภารกิจให้ปฏิบัติเฉพาะงานด้านกำลังพลอย่างชัดเจนเป็นครั้งแรก โดยจัดกำลังบรรจุตามอัตรากองทัพบก 91 มีสถานะเป็นหน่วยส่วนกลาง คือ จัดอยู่ในกรมเสนาธิการทหารบก 
  กรมเสนาธิการทหารบก มี 5 แผนก ได้แก่

การจัดส่วนราชการของแผนกที่ 1 กรมเสนาธิการทหารบก
    1. กองบังคับการทำหน้าที่สารบรรณและยุทธการภายใน  ได้แก่ การรับ-ส่ง เก็บรักษาเอกสารแบบธรรมเนียม ข้อบังคับต่างๆ แก้ไขทำเนียบข้าราชการกองทัพบก ตลอดจนการเก็บรักษา เบิกจ่ายครุภัณฑ์ประจำสำนักงาน

    2. กองที่ 1 ทำหน้าที่ธุรการของกองกำลังพลทั่วไป ได้แก่ การรวบรวมข้อมูลอันเป็นหลักฐานในการพิจาณาเสนอความเห็นเกี่ยวกับแบบธรรมเนียมและข้อบังคับ ตลอดจนคำสั่งต่างๆ การพิจารณากำหนดหลักการอันเกี่ยวกับการควบคุมดูแลวินัยทหาร พิจารณาโต้ตอบปัญหาเกี่ยวกับภาวะการทั้งปวงของหน่วยทหาร ตลอดจนการเก็บรักษาหลักฐานในหน้าที่ของแผนกที่ 1 ในการสงครามและบำเหน็จบำนานพิเศษ

    3. กองที่ 2 ทำหน้าที่ในการเตรียมพล ได้แก่การรักษายอดและสถิติเกี่ยวกับการกำลังพลทั้งปวง เตรียมแผนบรรจุกำลังพล วางแผนดำเนินงานในการขยายกำลังและการระดมพล การเรียกทหารกองเกินเข้าประจำการตลอดจนวิทยาการในทางสัสดี

    4. กองที่ 3 ทำหน้าที่เกี่ยวกับการปกครองกำลังพล ได้แก่การบรรจุ เลื่อน ลด ย้าย การบำเหน็จความดีความชอบ ความผิด และการลงทัณฑ์ จัดทำและเก็บสมุดประวัติข้าราชการ การเบี้ยหวัด และการบำเหน็จบำนาญ

อัตรากำลังพลของแผนกที่ 1 กรมเสนาธิการทหารบก
     1. อัตรากำลังพลของ แผนกที่ 1 กรมเสนาธิการทหารบก ปี พ.ศ.2401 กำหนดการบรรจุกำลังพลปฏิบัติงานไว้ทั้งสิ้น 4 ตำแหน่ง คือ

        1.1 ตำแหน่งสัญญาบัตร จำนวน 25 ตำแหน่ง ระบุให้เป็นข้าราชการพลเรือนสามัญ 6 ตำแหน่ง 

        1.2 ตำแหน่งต่ำกว่าสัญญาบัตร 23 ตำแหน่ง ระบุให้เป็นข้าราชการพลเรือนสามัญ 21 ตำแหน่ง และข้าราชการพลเรือนวิสามัญ (ภารโรง) 2 ตำแหน่ง

     2. สำหรับ อัตราชั้นยศของหัวหน้าหน่วย ซึ่งเรียกชื่อในขณะนั้นว่า หัวหน้าแผนก กำหนดอัตราชั้นยศ พันเอก มีหน้าที่ในการปกครองบังคับบัญชากองต่าง ๆ สำหรับผู้ที่มีหน้าที่ปกครองบังคับบัญชากอง เรียกว่า แม่กอง กำหนดอัตราชั้นยศ พันโท โดยมีนายทหารสัญญาบัตรตำแหน่งประจำแผนก และประจำกอง เป็นกำลังพลปฏิบัติงานตามลำดับ และนอกจากนี้อัตรากำลังพลของ แผนกที่ 1 กรมเสนาธิการทหารบก ยังได้กำหนดให้มีตำแหน่งนายทหารสัสดี และเจ้าหน้าที่ฝ่ายพระธรรมนูญนี้ กำหนดหน้าที่่ฝ่ายปฏิบัติงานเป็นฝ่ายกิจการพิเศษในสายงานด้านกำลังพลในขณะนั้น

     3. แผนกที่ 1 การเสนาธิการทหารบก นี้มี พ.อ.สมบุญ สุนทรเกศ เป็นหัวหน้าแผนก จึงนับได้ว่า เป็นหัวหน้าหน่วยกำลังพลคนแรกของกองทัพบก ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ซึ่งกองทัพบกได้เปลี่ยนแปลงการจัดส่วนราชการตามแบบของกองทัพบกสหรัฐอเมริกา